Τι γράφουν ο Τάσος Γριτσόπουλος, ο Τρύφωνας Ευαγγελίδης, ο αγωνιστής του 1821 Φωτάκος και άλλοι – Συγκλονιστική μαρτυρία του Γάλλου δημοσιογράφου Ruaux για ύπαρξη κρυφών σχολειών στην Ήπειρο – Οι απόψεις των αναθεωρητών ιστορικών – Τοποθεσίες στην Ελλάδα όπου λειτουργούσαν «κρυφά σχολειά»
Ένα θέμα με το οποίο έχουμε ασχοληθεί και στο παρελθόν, το Κρυφό Σχολειό και κατά πόσο ήταν υπαρκτό ή όχι θα εξετάσουμε και σήμερα, παραθέτοντας μια σειρά από καινούργια στοιχεία, τα οποία πιστεύουμε ότι θα δώσουν αρκετές απαντήσεις σε ερωτήματα που εύλογα έχουν δημιουργηθεί.
Το «Κρυφό Σχολειό» κατά τον 19ο αιώνα
Όπως έχουμε αναφέρει και σε παλαιότερα άρθρα μας, μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, και σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, το «Κρυφό Σχολειό», ήταν κάτι αναμφισβήτητο. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που συντέλεσαν σ’ αυτό, ήταν οι αναφορές λογίων (π.χ. του Στέφανου Κανέλλου προς τον Γερμανό φιλέλληνα Ίκεν, που δημοσιεύθηκαν το 1825), αλλά και αγωνιστών του 1821, όπως ο Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος). Βέβαια, καταλυτικός ήταν ο ρόλος που έπαιξε για την εδραίωση της πίστης στο Κρυφό Σχολειό, το γνωστό δημοτικό τραγούδι «Φεγγαράκι μου λαμπρό…», αλλά και ο περίφημος πίνακας του Νικόλαου Γύζη «Ελληνικόν Σχολείον εν καιρώ δουλείας», που έχει μείνει γνωστός ως «Το Κρυφό Σχολειό» (1885-1886).
Να σημειώσουμε ότι το ποίημα «Φεγγαράκι μου Λαμπρό…» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον Fauriel, το 1826.
Ακολούθησε ο Sanders το 1844 και ο σπουδαίος Γερμανός ελληνιστής Arnold Passow, το 1860. Ωστόσο, στις συλλογές των ξένων ελληνιστών, το ποίημα έχει διαφορετική μορφή από αυτή που γνωρίζουμε, καθώς αναφέρονται όλες οι παραλλαγές (π.χ. στον Passow υπάρχουν δύο), στον εξισλαμισμό των Ελλήνων. Τη μορφή που γνωρίζουμε, έλαβε το ποίημα για πρώτη φορά σε μελέτη του λόγιου Γ. Παπαδόπουλου, όπου σημειώνει πως «Οι μαθητές την νύκτα εξερχόμενοι λάθρα μετέβαινον εις τον διδάσκαλον, λέγοντες το γνωστόν ασμάτιον «Φεγγαράκι μου λαμπρό…». Η σύνδεση του ποιήματος με σχολεία που λειτουργούσαν κρυφά υπό την αιγίδα της Εκκλησίας, υπάρχει στα σχολικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στη χώρα μας ως περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 1970.
Της τούρκισσας το βάπτισμα
Φεγγαράκι μου λαμπρόν
φέγγε και περπάτειγε
Για να σε ρωτήσομε
Δια δυό Γραικόπουλα
Και Γρεβενητόπουλα
Χήραν Τούρκαν δούλευαν
Ολ’ ημέραν στον ζυγόν
Το βράδυ στον κρεμασμόν.
Βρε παιδιά Γραικόπουλα
και Γρεβενητόπουλα
Γένεσθε Τουρκόπουλα,
Να χαρήτε την Τουρκιά,
Τ’ άλογα τα γλίγωρα
Τα σπαθιά τα δαμασικιά
…»
Φεγγαράκι μου λαμπρό
φέγγε μου να περπατώ
να πηγαίνω στο σκολειό
να μαθαίνω γράμματα
του Θεού τα πράματα»,
όπως παρατίθεται από τον Βλαχογιάννη
Οι πρώτες αμφισβητήσεις του Κρυφού Σχολειού
Ο πρώτος που εξέφρασε αμφιβολίες για την ύπαρξη Κρυφού Σχολειού, ήταν ο λόγιος, συγγραφέας και μέγας χαρτοφύλακας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Μανουήλ Γεδεών (1851-1943), το 1936. Κατηγορήθηκε ωστόσο ότι δεν ήθελε να δημιουργήσει πρόβλημα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, που εκείνη την περίοδο ήταν αρκετές καλές. Ακολούθησαν ο Δ.Καμπούρογλου και ο Ι.Βλαχογιάννης.
Στη συνέχεια ο Γιάνης Κορδάτος, στην «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ» (τ. 17, σελ.552), γράφει τα εξής: «Σχολεία αν εξαιρέσουμε την Πατριαρχική Σχολής της Πόλης, δεν υπήρχαν. Η παράδοση λέει πως υπήρχαν τα “κρυφά σχολεία”. Η τέτοια παράδοση είναι φτιαγμένη από τους δασκάλους μας. Κρυφό σχολείο δεν υπήρχε πουθενά. Αυτό είναι ένα ιστορικό ψέμα. Εδώ κι’ εκεί, στα μεγάλα κέντρα, όταν τύχαινε μερικοί ιερωμένοι να ξέρουν λίγα γράμματα, μάθαιναν τα αρχοντόπαιδα ανάγνωση και γραφή και προπάντων ανάγνωση (σημ. ο πλεονασμός, της λέξης «ανάγνωση» είναι του συγγραφέα).
Τα μαθήματα αυτά εγίνονταν όχι βέβαια σε ξεχωριστά χτίρια – τέτοια οι κοτζαμπάσηδες δεν έχτιζαν – αλλά στο νάρθηκα ή στα κελιά των εκκλησιών. Η τουρκική εξουσία δεν εμπόδιζε τα σχολεία για να είναι κρυφά».
Ο πρώτος ακαδημαϊκός που θεώρησε το «Κρυφό Σχολειό» ως μύθο, ήταν ο Λίνος Πολίτης (1957). Ακολούθησαν ο Άλκης Αγγέλου και ο Δημήτριος Πάλλας. Αναλυτικά οι απόψεις τους υπάρχουν στο βιβλίο του Τάσου Γριτσόπουλου «Το Κρυφό Σχολειό». Ο καθηγητής Θάνος Βερέμης, σε τηλεοπτική του συνέντευξη στις 28/2/2011, υποστήριξε ότι υπήρχε Κρυφό Σχολειό σε περιόδους έντονου εξισλαμισμού, όπως π.χ. στην Ήπειρο στα χρόνια του Κοσμά του Αιτωλού, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα δηλαδή. Βέβαια στην πρόσφατη συνέντευξή του στον Δημήτρη Δανίκα, ο οποίος τον ρώτησε: «Μύθος το κρυφό σχολειό;», απάντησε: «Δεν υπήρξε. Περιοδικά εμφανίζονταν κρυφά σχολειά, γιατί κάποιος βλαξ πασάς ήθελε να τους κάνει μουσουλμάνους. Συνέβαινε σποραδικά. Τις παραμονές της Επανάστασης δεν υπήρχε ούτε ένα κρυφό σχολειό Νυχτερινά σχολεία ναι».
Βέβαια, εδώ δεν ξέρουμε τι γίνεται και τι θα γίνει με τα σχολεία το 2021 στην Ελλάδα, είναι ουτοπικό να ζητάμε αποδείξεις ή να εκφραζόμαστε δογματικά για τα κρυφά σχολειά επί τουρκοκρατίας…
Αλλά και η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, θεωρεί το κρυφό σχολειό μύθο καλλιεργημένο από την Εκκλησία, όπως μύθο θεωρεί και το ότι η Ελλάδα σώθηκε από τα μοναστήρια.
Ο Άγγλος David Brewer για το «Κρυφό Σχολειό»
Το 2010, ο Βρετανός ιστορικός David Brewer, παρουσίασε το βιβλίο «Greece, The Hidden Centuries: Turkish Rule from the Fall of Constantinople to Greek Independence», το οποίο κυκλοφόρησε το 2018 από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ με τίτλο: «ΕΛΛΑΔΑ 1453-1821: Οι άγνωστοι αιώνες». Στο βιβλίο αυτό, ο Brewer, κάνει αναφορά και στο Κρυφό Σχολειό. Ας δούμε μερικά αποσπάσματα απ’ όσα γράφει:
«Εφόσον δε η απόλυτη ευθύνη για την εκπαίδευση των ελληνοπαίδων άνηκε στην Ελληνική Εκκλησία, δεν υπήρχε καμία ανάγκη αυτή η εκπαίδευση να είναι κρυφή. Τα κρυφά σχολεία είναι ένας μύθος».
Στη συνέχεια (σελ. 168-169), ο Brewer αναφέρεται εκτενώς στο «Κρυφό Σχολειό». Αρχικά γράφει ότι: «Η Εκπαίδευση μπορεί να μη δεχόταν τις παρεμβάσεις των οθωμανικών αρχών, αλλά περιοριζόταν από τα όρια που έθετε η ίδια η Εκκλησία. Έτσι, στο επίπεδο της ανώτερης παιδείας υπήρχε μόνο η Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης για την εκπαίδευση του κλήρου, η οποία φυσικά εστίαζε στο ορθόδοξο δόγμα. Ίσως αργότερα να ιδρύθηκαν και άλλες ακαδημίες σε μεγάλες πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη (σημ. μάλλον δεν ξέρει καλά τα γεγονότα ο κύριος Brewer, ας διαβάσει το δίτομο έργο του Τρύφωνα Ευαγγελίδη. «Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ», πριν γράψει την επόμενη έκδοση του βιβλίου του…), αλλά ελάχιστα γνωρίζουμε γι’ αυτές και φαίνεται πως ήταν βραχύβιες. Κατά τα άλλα υπήρχαν μόνο σχολεία στα χωριά και είναι μύθος πως έπρεπε να είναι κρυφά».
Κατά τα άλλα, ο Brewer, αποδίδει τον μύθο, όπως γράφει, του κρυφού σχολειού, στο ποίημα «Φεγγαράκι μου λαμπρό», στον πίνακα του Νικόλαου Γύζη και στο ποίημα του Ιωάννη Πολέμη «Το Κρυφό Σχολειό»… Γράφει, ότι κυριάρχησε σκόπιμα η άποψη για το κρυφό σχολειό, με την οποία γαλουχήθηκαν γενιές Ελλήνων, ως επιπλέον απόδειξη της τουρκικής τυραννίας. Και καταλήγει ότι οι Έλληνες μάθαιναν στα πανεπιστήμια (!) πως κρυφά σχολειά δεν υπήρξαν ποτέ. Και κλείνει: «Η πραγματικότητα ήταν πολύ πιο πεζή: τα μαθήματα στα χωριά γίνονταν το βράδυ επειδή τα παιδιά, και πιθανώς ο ίδιος ο παπάς, δούλευαν όλη μέρα στα χωράφια»…
Βέβαια, αφού αναφέρει όλα τα παραπάνω, γράφει ότι ο Πατριάρχης Γεννάδιος σχολίαζε πως «Η κατάσταση της παιδείας είναι αξιοθρήνητη», ενώ ο Μαρτίνος Κρούσιος (1526-1607) έναν αιώνα μετά της άλωση της Πόλης, έλαβε επιστολή από αξιωματούχο του Πατριαρχείου που τον ενημέρωνε για τον συνολικό αριθμό των Ελλήνων μαθητών.
Δέκα στην Κωνσταντινούπολη, τέσσερις στη Χίο, είκοσι στην Πελοπόννησο και λιγότεροι από πενήντα σε όλες τις ελληνικές κοινότητες…
Στοιχεία που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη Κρυφού Σχολειού
Αναφερθήκαμε εκτενώς σε όσους αμφισβητούν την ύπαρξη του “Κρυφού Σχολειού”. Υπάρχουν ωστόσο πολλοί, οι οποίοι έχουν αντίθετη άποψη. Από αγωνιστές του 1821, ως ξένους δημοσιογράφους και διπλωμάτες και Έλληνες ιστορικούς.
Ξεκινάμε από τον αγωνιστή του 1821 και απομνημονευματογράφο Φωτάκο ( Φώτιο Χρυσανθόπουλο) (1798-1878). Στα “Απομνημονεύματα” του (1858), αναφερόμενος στην παιδεία στα χρόνια της τουρκοκρατίας, γράφει:
“Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν δια την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα και ολίγων αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου, ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους”.
Ο Charles Tuckerman, ήταν ο πρώτος πρέσβης των Η.Π.Α. στην χώρα μας (1868-1871). Στο βιβλίο του “ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ” και στο κεφάλαιο “Εκπαίδευση”, παραθέτει άκρως σημαντικές πληροφορίες:
« Ω, λαμπρό φεγγάρι, φέγγε με στα γράμματα, του Θεού τα πολύτιμα πράγματα” – ή κάπως έτσι. Αυτό είναι ένα ρεφρέν της περιόδου της Τουρκοκρατίας, το οποίο τραγουδιόταν κάθε βράδυ σαν κάλαντα από αγοράκια στο δρόμο για το σχολείο. Είναι οικείο σε κάθε Έλληνα (σημ. του 1870 περίπου) γέρο και νέο, καθώς οι πατεράδες δείχνουν στα παιδιά τους το φεγγάρι και επαναλαμβάνουν τους στίχους, αφηγούμενοι πώς τους κρατούσε παρέα στις σκοτεινές εποχές.
Για να μην προκαλούν τους δυνάστες τους και για να αποφεύγουν πιθανές απαγορεύσεις, τα παιδιά των Ελλήνων (ενίοτε και οι ίδιοι οι γονείς) τρύπωναν το βράδυ στο σπίτι του δασκάλου και διδάσκονταν τα μαθήματά τους. Η τάξη του χωριού μετατρέπονταν έτσι σε ένα είδος μυστικής οργάνωσης, όχι για επαναστατικές συνωμοσίες, αλλά για την αμοιβαία εξέλιξη. Το δε φεγγάρι του τραγουδιού έδειχνε το δρόμο, με την θεά Άρτεμι να δίνει όσα αρνιόνταν η μέρα.
Από τη μεριά τους, οι τουρκικές αρχές δεν ήταν απόλυτα αντίθετες στην εκπαίδευση των Ελλήνων, αλλά ούτε την ενθάρρυναν. Αφού παραμελούσαν εντελώς τη δική τους δημόσια εκπαίδευση, ήταν μάλλον αναμενόμενο πως δεν θα αντιμετώπιζαν με μεγάλη ευχαρίστηση τις προσπάθειες αυτοφωτισμού των πολυάριθμων, εύστροφων και δυσαρεστημένων υπηκόων τους… Τα σχολεία ήταν ολιγάριθμα και απομακρυσμένα και συντηρούνταν από την αυτοφορολόγηση των κοινοτήτων ή από χωριανούς που είχαν φύγει στο εξωτερικό. Όπως δεν υπήρχε ελευθερία στην πολιτική δράση, έτσι δεν υπήρχε ούτε ελευθερία στη διδασκαλία». Ένα έργο σταθμός για την ελληνική παιδεία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι το δίτομο πόνημα του Τρύφωνα Ευαγγελίδη “Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας” που κυκλοφόρησε το 1936. Σε αυτό, γίνονται εκτενείς αναφορές στα σχολεία που λειτουργούσαν στον ελλαδικό χώρο, αλλά και πέρα απ’ αυτόν. Όχι μόνο στη Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, αλλά και στην Ευρώπη, μετά τον 17ο αιώνα όμως, καθώς ο Ευαγγελίδης θεωρεί ότι τους δύο πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, υπήρχε απόλυτο πνευματικό σκοτάδι. Γράφει χαρακτηριστικά, αναφερόμενος στον 15ο και 16ο αιώνα: “… καθ’ ους (ενν. τους αιώνες), των Τούρκων σκληρώς προς τους Έλληνας προσφερομένων και την παιδεία απολύτως καταδιωξάντων, εσβέσθησαν τα απανταχού του Βυζαντινού Κράτους φυτώρια παιδείας και μόλις που διετηρήθησαν πνευματικά σπερμάτια, αναδίδοντα αμυδρόν φως εν ταις Μοναίς, τοις νάρθηξι των Μητροπόλεων και αποκρύφοις τόποις υπό την αιγίδα της Μ(εγάλης) Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου…” (σελ. XLII = 42).
“Και το μεν πρώτον ως διδακτήρια εχρησίμευσαν τα Μοναστήρια και οι περίβολοι των εκκλησιών των τε πόλεων και χωριών, είτα (= έπειτα) δε σχολεία ειδικά κτίρια τη ανελπίστω, συν τω χρόνω προϊόντι, ανοχή των κρατούντων προς τούτο προδιατιθεμένων υπό ισχυόντων Ελλήνων, ανωτέρων του Κράτους λειτουργών, οίον μεγάλων διερμηνέων ή διερμηνέων του στόλου και ηγεμόνων είτα των παραδουναβίων ηγεμονιών, ήρχισαν να διαλύωσιν το παχυλόν της αμάθειας σκότος το επί της ελληνίδος γης εξαπλωθέν, μετά την άλωσιν του Βυζαντίου. Πάντως δεν ήσαν ως έδει (= όπως πρέπει) τα σχολεία.”(Σελ. LXXX = 80)
Επειδή το παραπάνω απόσπασμα είναι ίσως λίγο δυσνόητο, ο Ευαγγελίδης γράφει ότι τα σχολεία που αρχικά λειτουργούσαν σε μοναστήρια κι εκκλησίες, σταδιακά άρχισαν να στεγάζονται σε κτίρια, και πάλι όχι απολύτως κατάλληλα, καθώς αρκετοί Έλληνες είχαν καταλάβει διάφορα αξιώματα στην οθωμανική αυτοκρατορία και οι Τούρκοι πιεζόμενοι (ή και δωροδοκούμενοι…) απ’ αυτούς, έδειχναν ανοχή στην εκπαίδευση των Ελληνόπουλων.
Ο Ευαγγελίδης, μας δίνει και μία ακόμα πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία. Ότι σχολεία των Ουρσουλίνων μοναχών υπήρχαν από το 1670 στη Νάξο και στη Θήρα!
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453, ιδρύθηκε η Πατριαρχική Σχολή Κωνσταντινουπόλεως, όταν Πατριάρχης ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος που έλαβε αρκετά προνόμια από τον Μωάμεθ Β’.
Από εκεί και πέρα, απόλυτο χάος και σκοτάδι…
Γνωρίζουμε ότι το 1454-1457 ο Μανουήλ Χριστώνυμος (ο μετέπειτα Πατριάρχης Μάξιμος Γ’), που βρισκόταν στην Αδριανούπολη τότε, δίδασκε “ολίγα πάνυ παιδάρια των εκείσε αρχόντων”, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι εκτός από την Κωνσταντινούπολη και σε μεγάλα επαρχιακά κέντρα λειτουργούσαν “κοινά (στοιχειώδη) σχολεία”, τους δασκάλους των οποίων πλήρωναν οι γονείς των μαθητών. Σε βενετοκρατούμενες περιοχές (Κορώνη, Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Χίο κλπ.) , λειτουργούσαν σχολεία. Πάντως, όπως είδαμε και παραπάνω στην επιστολή που έλαβε από αξιωματούχο του Πατριαρχείου ο Μαρτίνος Κρούσιος (γύρω στο 1560), οι μαθητές που φοιτούσαν στα σχολεία ήταν λιγότεροι από πενήντα…
Έτος σταθμός, είναι το 1593. Όπως γράφει ο Τάσος Γριτσόπουλος, στην Τοπική Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως το 1593, ο Πατριάρχης Ιερεμίας ο Τρανός, οι Πατριάρχες Ιεροσολύμων Σωφρόνιος, Αλεξανδρείας Μελέτιος και Αντιόχειας Ιωακείμ, πολλοί επίσκοποι και αξιωματούχοι, παρότρυναν τους μητροπολίτες να ιδρύσουν σχολεία στις επαρχίες τους “ώστε τα θεία και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διαδάσκειν και μαθείν προαιρουμένους”.
Τα πρώτα βιβλία των Ελληνόπουλων, ήταν εκκλησιαστικά: η Οκτώηχος, το Ψαλτήρι και τα Συναξάρια. Έτσι σταδιακά από τα μέσα του 17ου αιώνα, αλλά κυρίως τον 18ο, η κατάσταση άρχισε να μεταβάλλεται. Η κατάργηση του παιδομαζώματος, η οργάνωση κοινοτήτων, η ανάπτυξη του εμπορίου, η ευρεία διάδοση ελληνικών βιβλίων που τυπώνονταν στη Βενετία, τη Βιέννη και αλλού, είχαν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία σχολείων, σχεδόν όπου υπήρχαν Έλληνες.
Κι αν η κεντρική εξουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν είχε ιδιαίτερο πρόβλημα με την εκπαίδευση των Ελλήνων, πιθανότατα σε κάποιες περιπτώσεις Τούρκοι αξιωματούχοι απαγόρευαν ή δυσχέραιναν τη λειτουργία σχολείων, γεγονός που δεν ήταν άσχετο πολλές φορές με τα απελευθερωτικά κινήματα που ξεσπούσαν σε διάφορα μέρη.
Έτσι προέκυψε και ο όρος “Κρυφό Σχολειό”, το οποίο “επιβίωσε” ως τοπωνύμιο σε πολλά μέρη. Ο Τάσος Γριτσόπουλος, αναφέρει ενδεικτικά : τη μονή Στρατηγόπουλου (που είναι γνωστή και ως “του Ντίλιου”) στα Γιάννενα, όπου η διαμόρφωση του χώρου με χτιστές βαθμίδες αντί για θρανία, συνηγορεί στην άποψη της χρήσης του ως σχολείο. Στη μονή Άνω Δίβρης της Ηλείας, υπάρχει κελί που ονομαζόταν ανέκαθεν κρυφό σχολειό, το οποίο παρέμενε για χρόνια μπαζωμένο και αχρησιμοποίητο. Όταν όμως έγιναν ανασκαφές, αποκαλύφθηκε η εσωτερική του διαρρύθμιση με πεζούλια για καθίσματα, μικρά παράθυρα και μυστική πόρτα εισόδου. Δύο από τα κελιά της λακωνικής μονής Αγίων Αναργύρων, στον Πάρνωνα, γνωστά ως “κρυφό σχολειό”, είναι απόμερα, επικοινωνούν με μυστική είσοδο με τον υπόγειο χώρο, “δια παραπλανητικής κλίμακας και έχουν ειδικήν διαμόρφωσιν”, γράφει ο Τ. Γριτσόπουλος. Στη μονή Αγίου Γεωργίου του Φενεού Κορινθίας, “κρυφό σχολειό”, ονομάζεται απόκρυφος ανώγειος χώρος πάνω από τον νάρθηκα, η επικοινωνία με το οποίο γινόταν μόνο με ανεμόσκαλα!
Το 1993, στο χωριό Μάνδρα, λίγο έξω από το Θέρμο Αιτωλοακαρνανίας, έγιναν εργασίες ανάδειξης της ιερής κρύπτης της Μονής της Αγίας Παρασκευής. Έτσι ήρθε στο φως υπόγεια θολωτή αίθουσα μήκους εννιά, πλάτους τεσσάρων και ύψους πέντε μέτρων, μ’ ένα πλατύ ενισχυτικό τόξο, περίπου στη μέση της και με μόνο δύο σημεία εισόδου – εξόδου στην οροφή της. Μετά από την απομάκρυνση των μπάζων από το εσωτερικό της κρύπτης, ανακαλύφθηκαν σ’ αυτή σύνεργα φωτιάς, μια σειρά οπών που δήλωναν την ύπαρξη ξύλινου παταριού και ένα μελανοδοχείο με καλάμι από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Όλα αυτά, ήρθαν να ενισχύσουν την τοπική παράδοση για λειτουργία κρυφού σχολειού στο μοναστήρι, στο οποίο μάλιστα έμαθε τα πρώτα του γράμματα ο Κοσμάς ο Αιτωλός!
Μια εξαιρετική αναπαράσταση του κρυφού σχολειού με κέρινα ομοιώματα, που υπάρχει σήμερα στη μονή Αγίας Παρασκευής του Θέρμου, μας δίνει μια ακόμα εικόνα για το πώς ήταν η κατάσταση στα σχολεία των προγόνων μας στα χρόνια της τουρκοκρατίας…
Τέλος, το κατ’ εξοχήν “κρυφό σχολειό”, είναι η Μονή Φιλοσόφου της Δημητσάνας, που φαίνεται ότι άκμασε τον 17ο αιώνα.
Ο Rene Puaux για το “Κρυφό Σχολειό” στην Ήπειρο
Έχουμε αναφέρει ξανά σε άρθρα μας στο protothema.gr ότι ο κορυφαίος Έλληνας μετεωρολόγος κύριος Δημήτρης Ζιακόπουλος, στο blog του, πέρα από θέματα που αφορούν τον καιρό, αναρτά συχνά – πυκνά και άρθρα με ιστορικά θέματα. Έτσι, πριν λίγο καιρό, μας θύμισε μια αναφορά του Γάλλου δημοσιογράφου και ιστορικού Rene Puaux στο βιβλίο του “Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος”. Στο οδοιπορικό του αυτό, ο Puaux (Πιό) αναφέρεται ξεκάθαρα στην απαγόρευση της διδασκαλίας της ελληνικής ιστορίας στο, τουρκοκρατούμενο, Αργυρόκαστρο το 1913. Γράφει χαρακτηριστικά : “Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο όλα να τα προμηθεύονται από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα, όπου χωρίς βιβλία, χωρίς τετράδια, ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα – πατρίδα (ενν. την Ελλάδα), διδασκόταν τον εθνικό της ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Μια ακριτομυθία (= αποκάλυψη μυστικού) , μια καταγγελία ήταν αρκετή. Δεν είναι συγκινητικό αυτά τα 200 μικρά αγόρια και τα 250 κοριτσάκια να δέχονται τις επιπλέον ώρες των μαθημάτων (στην ηλικία που τόσο αγαπούν τα παιχνίδια), να συζητούν για την Ελλάδα και επιστρέφοντας στις οικογένειές τους με τα χείλη ραμμένα να κρατούν τον ενθουσιασμό μυστικά στην καρδιά”.
Παραθέτουμε φωτογραφίες του Ρενέ Πιό και μια ακόμη από το Αργυρόκαστρο του 1913, με λεζάντα : “Ζήτω η Ελλάς! Ζήτω η Γαλλία!”.
Ο αείμνηστος Φάνης Κακριδής (1933-2019), δύσπιστος για το “Κρυφό Σχολειό”, μετά την ανάγνωση του συγκεκριμένου αποσπάσματος, άλλαξε γνώμη και σε άρθρο του τόνισε ότι η μαρτυρία του Πιό “αντιστοιχεί στην ιστορική αλήθεια, η οποία είναι η μυστική διδασκαλία μαθημάτων εθνικού και θρησκευτικού περιεχομένου πέρα από τα επίσημα μαθήματα που γίνονταν φανερά”.
Αντίθετα, ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος δεν δέχεται ότι αυτή η μαρτυρία δείχνει την “ύπαρξη κρυφού σχολειού” στην Ήπειρο στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, αλλά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης που ελεγχόταν από τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινούπολης…Που απαγόρευε τη διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας; Ο ιστορικός ( ; ) αναθεωρητισμός ( ; ) σε όλο του το μεγαλείο…
Ελπίζουμε πάντως, οι αναγνώστε του protothema.gr να έχουν βγάλει τα δικά τους συμπεράσματα, με βάση τις πηγές και τις μαρτυρίες που παραθέσαμε.
Πηγές : RenePuaux, “Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος”, Εκδόσεις Τροχαλία
ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, “ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ”, ΑΘΗΝΑΙ 1979
ΤΡΥΦΩΝ Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ, “Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ” ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1936
DAVID BREWER “ΕΛΛΑΔΑ 1453-1821, Οι Άγνωστοι Αιώνες”, Β’ Έκδοση, Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ 2018
Βασίλης Σφυρόερας, λήμμα “Κρυφό Σχολειό”, στην ΕΓΚ/ΔΕΙΑ «ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ»
